Rozpatrzenie określenia Tathāgata तथागत । དེ་བཞིན་གཤེགས་པ།

1. Nazwa sanskrycka i palijska

   a. człon tathā

   b. człon gata

2. Nazwa tybetańska

   a. człon de bzhin

   b. człon gshegs pa

3. Porównanie z pojęciem istoty

   a. sanskryckie gati

   b. tybetańskie 'gro ba

4. Rozumienie gshegs pa i 'gro ba jako istota

5. Porównanie z cerkiewnosłowiańskim chodataj

6. Znaczenie tathatā

7. Tłumaczenie tathāgata (de bzhin gshegs pa) w oparciu o znaczenie istoty

8. Tłumaczenie tathāgata (de bzhin gshegs pa) w oparciu o znaczenie chodzenia

9. Tłumaczenia obrazowe, nieścisłe

10. Tłumaczenia różnych zdań z wyrazem i o wyrazie tathāgata

11. Krótkie odniesienie do chrześcijaństwa

   Wszystkim obecnym – pozdrowienie!

   Tutaj rozpatrzymy tłumaczenie określenia, jakiego Budda Siakjamuni często używał w odniesieniu do samego siebie. Określenie to w swojej postaci tybetańskiej było także stosowane w odniesieniu do Buddy Szenraba. Rozpatrujemy tutaj wyraz tathāgata (tyb. de bzhin gshegs pa), ponieważ często stosowane jego tłumaczenie jako Tak-Odeszły (ang. Thus-Gone-One) okazuje się niewystarczające i źle brzmiące. Jest ono niewystarczające, ponieważ zawęża znaczenie członu gata jedynie do chodzenia w postaci odchodzenia, podczas gdy wyraz gata może być także rozumiany jako nazwa dla chodzenia, przychodzenia, a także dla bycia lub istoty. Tłumaczenie Tak-Odeszły jest także źle brzmiące, ponieważ brzmi sztucznie i ma niewiele wspólnego z żywym językiem. Trzeba tu mieć na uwadze, że słowo to było używane przez Buddę w żywej mowie. Jeśli my próbowalibyśmy posługiwać się takim Tak-Odeszłym, narazilibyśmy się na trudności wypowiedzi, dziwactwo i nieporozumienia. Nie jesteśmy w stanie przyjąć tak dziwacznego wyrazu i dlatego poszukujemy tłumaczenia lepszego, rozważając różne możliwości.

   Pierwszy człon wyrazu, tathā oznacza tak, właśnie lub zaiste, zaprawdę. Można więc także sprowadzić to słowo do tego znaczenia prawdziwie, pewnie. Drugi człon wyrazu gata oznacza odeszły albo przyszły w znaczeniu przybyły, ten, który przyszedł, a także chodzony, chodzenie itp.

   Podobne znaczenia przedstawia wyraz tybetański deśin siekpa (de bzhin gshegs pa), odpowiednik palijskiego i sanskryckiego tathāgata. Deśin (de bzhin) oznacza taki, taki sam, właśnie taki, i jest to odpowiedź na pytanie ćiśin (ji bzhin) czyli jaki. Siekpa (gshegs pa) oznacza chodzący, odchodzący, przychodzący itp., ale może oznaczać również istotę lub byt, co zaraz wykażemy.

   Pojęcie istoty jako kogoś istniejącego i czegoś istniejącego pojawia się zarówno w wyrazie sanskryckim gati, jak i w wyrazie tybetańskim droła ('gro ba), które to dwa wyrazy w użyciu są stosowane przede wszystkim na oznaczenie istot żyjących, stworzeń, i są związane z omawianym tutaj wyrazem tathāgata/deśin siekpa. Owo gati i droła oznacza dosłownie chodzący, ale znaczeniowo istota.

   Znaczenie istoty zauważamy także w naukowym wyrażeniu pokrewnym – sanskryckim sarvatraga i tybetańskim kuntu droła (kun tu 'gro ba) albo w skrócie kundro (kun 'gro) – oznaczającym wszechobecność. W znaczeniu tego określenia wyraźnie widzimy, że słowa ga i dro(ła) nie występują w znaczeniu chodzenia, ale w znaczeniu istnienia. Nie jest to więc jakieś chodzenie wszędzie, ale bycie wszędzie. Pięć wszechobecności na przykład to (1) odczuwanie, (2) uznawanie, (3) myślenie, (4) dotykanie, (5) myślne działanie. Oprócz tego za wszechobecność uznaje się także niebo. Szczególnie w przypadku nieba widzimy, że nazwa sarvatraga/kuntu droła nie odnosi się do jakiegoś wszech-chodzenia, ale wyraźnie do wszechobecności (tak też jest tłumaczona przez słownikarzy). Na tej podstawie dochodzimy do znaczenia wyrazu pokrewnego gata/siekpa w znaczeniu istoty, istnienia.

   Zanim jednak przejdziemy do właściwego tłumaczenia wyrazu tathāgata, wspomnimy jeszcze o podobnym przypadku językowym, w którym wyraz chodzić odnosi się nie tylko do pojęcia chodzenia. Z takim przypadkiem spotykamy się w cerkiewnosłowiańskim wyrazie chodataj (хода́тай) oznaczającym pośrednika, jako odpowiednik greckiego mesitēs (μεσίτης), czyli pośrednik, rozjemca. Przytaczamy tutaj tę nazwę, aby ukazać podobne zjawisko językowe, kiedy to wyraz chodzić odchodzi od pojęcia chodzenia. Z drugiej strony zastanawiające jest, czy tathāgata również nie mógłby być rozumiany jako taki pośrednik. W znaczeniu pośrednika wydaje się występować inny wyraz sanskrycki, jogin (yogin), tyb. naldziorpa (rnal 'byor pa), a nieobecność tego wyrazu w sutrach Buddy Siakjamuniego¹ również mogłaby wskazywać na bliskoznaczność tego pojęcia z tathagatą.

   Jednakże wyraz tathāgata/deśin siekpa jest ściśle powiązany z określeniem tathatā/deśinńi (de bzhin nyid), który możemy rozumieć jako obecność, tożsamość, istotność, właściwość, takość, rzeczywistość. Tak więc ze względu na ową ścisłą więź obu wyrazów – tathatā i tathāgata – powinniśmy w przekładzie jednego i drugiego kierować się zachodzącym między nimi podobieństwem. W ten sposób zauważamy wyraźnie, że w tłumaczeniu określenia tathāgata musimy odejść od znaczenia chodzenia, a skupić się bardziej na znaczeniu bycia, istoty i obecności. Podsuwamy więc jako najlepiej brzmiące i najlepiej odpowiadające znaczeniowo dwa wyrazy – obecny w związku z obecnością i tożsamy w związku z tożsamością.² To drugie określenie uznajemy za słabsze, ze względu na to, że tożsamy odnosi się do bycia tożsamym z czymś albo kimś, i w ten sposób nie jest tak niezależny w swym wydźwięku, jak obecny.

   Mając na uwadze znaczenia obrazowe i związek z chodzeniem, można jeszcze przyjąć takie tłumaczenia dla wyrazu tathāgata: pośrednik, posłaniec, przybysz, apostoł, ale wówczas dla wyrazu pokrewnego tathatā powinniśmy wybrać słowa pokrewne, takie jak pośrednictwo, posłannictwo, bytność (?), apostolstwo.

   Poniżej wskażemy wybrane zdania z buddyjskiego kanonu świętych pism (tyb. kandziur – bka' 'gyur) w przekładzie z języka tybetańskiego, odnoszące się do znaczenia określenia tathāgata/deśin siekpa.

Rzekome „odpowiedni”, „ja” i „obecny” nie są różnymi znaczeniami.³

།སྣོད་དུ་གྱུར་པ་དང་ང་དང་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱ་བ་ནི་དོན་ཐ་དད་པ་མ་ཡིན་ནོ།

Posiadający rozum i nie mający oporu w słowie jest nazywany „obecnym”.⁴

།ཤེས་རབ་དང་ལྡན་པ། ཆོས་ལ་ཐོགས་པ་མེད་པ་ནི་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱ་སྟེ།

Własność świętego⁵ nazywana jest „obecnym”.⁶

སངས་རྒྱས་ཀྱི་རང་བཞིན་ནི་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱའོ།

Podobnie na innym miejscu:⁷

།སངས་རྒྱས་ཀྱི་རང་བཞིན་ཉིད་ནི་དེ་བཞིན་གཤེགས་པའོ་ཞེས་གསུངས་སོ།

Rzekomy „obecny” to najlepszy pośród bogów i ludzi.⁸

དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱ་བ་ནི་ལྷ་དང་མིའི་ནང་ན་མཆོག་ཏུ་གྱུར།

Niesmutny nazywany jest „obecnym”.⁹

།སྡུག་བསྔལ་མེད་པ་ནི་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱའོ།

Ten, który obraca słowem nazywany jest „obecnym”.¹⁰

ཆོས་ཀྱི་འཁོར་ལོ་བསྐོར་བ་དེ་ནི་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱའོ།

Dlaczego więc jest nazywany „obecnym”? Jest nazywany „obecnym”, ponieważ nie jest odmienny od tego, co powiedzieli dawni święci.¹¹

།དེ་ལ་ཇི་ལྟར་ན་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱ་ཞེ་ན། སྔོན་འདས་པའི་སངས་རྒྱས་རྣམས་ཀྱིས་གསུངས་པ་ལས་མི་འགྱུར་བའི་ཕྱིར་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱའོ།

Przekonał się przez próżność i przez to jest zwany „obecnym”.¹²

སྟོང་པ་ཉིད་ལས་ངེས་པར་བྱུང་བས་དེའི་ཕྱིར་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱ་བའི་ཕྱིར་རོ།

Posiadający tę dziesiątkę zachwytów rozumnego obywatela,¹³ jest rozumnym obywatelem, ale jest też zwany „świętym”, zwany „obecnym”, zwany „dziesięciosiłem”, zwany „przewodnikiem”, zwany „przewodnictwem”, zwany „wszechwiedzącym”, zwany „wszechwidzącym”, zwany „trwającym w beznamiętności”, zwany „przeżywającym bez ciemności”, zwany „możnym wszystkich słów”.¹⁴

བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའི་ཏིང་ངེ་འཛིན་བཅུ་པོ་འདི་དག་དང་ལྡན་པས། བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་ཡིན་ཡང་སངས་རྒྱས་ཞེས་བྱའོ། །དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱའོ། །སྟོབས་བཅུ་པ་ཞེས་བྱའོ། །འདྲེན་པ་ཞེས་བྱའོ། །རྣམ་པར་འདྲེན་པ་ཞེས་བྱའོ། །ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པ་ཞེས་བྱའོ། །ཐམས་ཅད་གཟིགས་པ་ཞེས་བྱའོ། །ཆགས་པ་མེད་པ་ལ་གནས་པ་ཞེས་བྱའོ། །བསྒྲིབས་པ་མྱེད་པའི་སྤྱོད་ཡུལ་ཅན་ཞེས་བྱའོ། །ཆོས་ཐམས་ཅད་ཀྱི་དབང་ཕྱུག་ཞེས་བྱའོ།

Jest zwany „obecnym” przez podobieństwo zrównoważenia w obecności.¹⁵

དེ་བཞིན་ཉིད་ལ་མཉམ་པར་བཞག་པའི་ཚུལ་གྱིས་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱ།

Subhuti, rzekomy „obecny” nigdzie nie odszedł, ani z nikąd nie przyszedł. A więc obecny jest zwany „zwycięzcą wroga,¹⁶ wyraźnie spełnionym świętym¹⁷”.¹⁸

རབ་འབྱོར་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱ་བ་ནི་གར་ཡང་མ་བཞུད། གང་ནས་ཀྱང་མ་བྱོན་པའི་ཕྱིར་ཏེ། དེས་ན་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་དགྲ་བཅོམ་པ་ཡང་དག་པར་རྫོགས་པའི་སངས་རྒྱས་ཞེས་བྱའོ།

Obecny nazywany „zwycięzcą wroga, wyraźnie spełnionym świętym”...¹⁹

དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་དགྲ་བཅོམ་པ་ཡང་དག་པར་རྫོགས་པའི་སངས་རྒྱས་ཞེས་

Ponadto jest zwany „obecnym”, ponieważ obecny wyraźnie, jakościowo, rzeczywiście, zupełnie się uświęcił.²⁰

དེ་ཡང་དེ་བཞིན་གཤེགས་པས་ཡང་དག་པ་ཇི་ལྟ་བ་བཞིན་དུ་མངོན་པར་རྫོགས་པར་སངས་རྒྱས་པས་དེའི་ཕྱིར་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱའོ།

Synowie Boży, obecny polegając na wyraźnej obecności jest nadzwyczajnym, wyraźnie spełnionym zrozumieniem, rzeczywiście, zupełnie świętym, i tak otrzymuje imię obecnego.²¹

།ལྷའི་བུ་དག་དེ་བཞིན་གཤེགས་པས་ཡང་དག་པའི་དེ་བཞིན་ཉིད་འདི་ལ་བརྟེན་ནས། བླ་ན་མེད་པ་ཡང་དག་པར་རྫོགས་པའི་བྱང་ཆུབ་མངོན་པར་རྫོགས་པར་སངས་རྒྱས་ཏེ། དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱ་བའི་མཚན་བརྙེས་སོ།

Obecny jest nieomylnie, rzeczywiście święty. Dlatego jest zwany obecnym.²²

དེ་བཞིན་གཤེགས་པས་མ་ནོར་བར་མངོན་པར་སངས་རྒྱས་ཏེ། དེའི་ཕྱིར་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱའོ།

A Synu Siari, czym jest obecny? Obecnością, obecnością nieomylności, obecnością nieinności – to właśnie ona, synu Siari, jest zwana obecnym.²³

།ཤཱ་རིའི་བུ་ཡང་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་གང་ཞེ་ན། དེ་བཞིན་ཉིད་དང་། མ་ནོར་བ་དེ་བཞིན་ཉིད་དང་། གཞན་མ་ཡིན་པ་དེ་བཞིན་ཉིད་དེ། ཤཱ་རིའི་བུ་འདི་ནི་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱའོ།

Dlaczego ci, którzy są nielękliwi nazywani są „obecnymi obecnych”? Są nazywani „obecnymi obecnych” dlatego, że idą i przyjdą. Dlaczego ponadto wielcy królowie nazywani są „obecnymi”? Są nazywani obecnymi dlatego, że tak ani nie odeszli, ani nie nie odeszli.²⁴

གང་བག་ཚ་བ་མེད་པ་དེ་དག་ལ་ཅིའི་ཕྱིར་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བརྗོད་ཅེ་ན། འགྲོ་བ་དང་འོང་བ་སྟེ། དེའི་ཕྱིར་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བརྗོད་དོ། །རྒྱལ་པོ་ཆེན་པོ་གཞན་ཡང་ཅིའི་ཕྱིར་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱ་ཞེ་ན། འདི་ལྟར་སོང་བ་ཡང་མེད། མ་སོང་བ་ཡང་མེད་པ་དེའི་ཕྱིར་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བརྗོད་དོ།

Nazywany „świętym” albo „obecnym” albo „panem świata” albo „wszechwiedzącym”...²⁵

དེ་ལ་སངས་རྒྱས་ཞེས་བྱ་བའམ། དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱ་བའམ། འཇིག་རྟེན་གྱི་མགོན་པོ་ཞེས་བྱ་བའམ། ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པ་ཞེས་བྱ་བའི་

Mańdziuśri powiedział: Synu Boży, w czasie kiedy rozumny obywatel idzie drogą obecnego, nie zapomina o obecności, przebywa w obecności, posiada dar obecności, sprawiedliwość obecności, cierpliwość obecności, gorliwość obecności, namysł obecności, rozum obecności, roztropność obecności, życzliwość obecności, moc obecności, poznanie obecności... tak więc, jeśli poszedł za obecnością, poszedł za miejscem obecnego, synu Boży, rozumny obywatel jest zwany obecnym.²⁶

འཇམ་དཔལ་གྱིས་སྨྲས་པ། ལྷའི༌བུ༌གང༌གི༌ཚེ༌བྱང་ཆུབ༌སེམས༌དཔའ༌དེ༌བཞིན༌གཤེགས༌པའི༌ལམ༌དུ༌འགྲོ༌བ༌དང༌། དེ༌བཞིན༌ཉིད༌མི༌བརྗེད༌པ༌དང༌། དེ༌བཞིན༌ཉིད༌ལ༌རབ༌ཏུ༌གནས༌པ༌དང༌། དེ༌བཞིན༌ཉིད་ཀྱི་སྦྱིན༌པ་དང༌། དེ་བཞིན་ཉིད་ཀྱི༌ཚུལ༌ཁྲིམས༌དང༌། དེ༌བཞིན༌ཉིད་ཀྱི༌བཟོད༌པ༌དང༌། དེ༌བཞིན༌ཉིད་ཀྱི་བརྩོན་འགྲུས༌དང༌། དེ༌བཞིན༌ཉིད་ཀྱི་བསམ༌གཏན༌དང༌། དེ༌བཞིན༌ཉིད་ཀྱི༌ཤེས༌རབ༌དང༌། དེ༌བཞིན༌ཉིད་ཀྱི་ཐབས༌དང༌། དེ་བཞིན༌ཉིད་ཀྱི་སྨོན་ལམ༌དང༌། དེ༌བཞིན༌ཉིད་ཀྱི་སྟོབས༌དང༌། དེ༌བཞིན་ཉིད༌ཀྱི་ཡེ༌ཤེས༌དང༌ལྔན༌པ༌དང༌། དེ༌བཞིན'ཉིད་ཀྱི༌སེམས༌ཅན༌མེད༌པ༌དང༌། སེམས་ཅན༌ཡོངས༌སུ༌ཐར༌བར༌བྱེད༌པ་དང༌། སེམས༌ཅན༌གྱི་གནས༌དང༌། འཁོར་བ༌ན༌ཡང༌སྤྱོད་ལ༌སྤྱོད་པ༌ཐམས༌ཅད༌ལས་ཀྱང༌ཡང༌དག༌པར༌འདས༌པ་དང༌། སྤྱོད་པ་ལས་སྒྲོལ༌བར༌བྱེད༌པ༌དང༌། དེ༌ན་ཡང་ཡིན༌ལ༌དེ༌ན༌ཡང༌མ༌ཡིན༌པ༌དང༌། འདི༌ན༌ཡང༌ཡིན༌ལ༌འདི༌ན༌ཡང༌མ༌ཡིན༌པ༌དང༌། གཉིས༌ཀ༌ལས༌དག༌པ༌དང༌། མུན༌པ༌དང༌བྲལ༌བ༌དང༌། རྟག༌ཏུ༌གསལ༌བ༌དང༌། མུན་པ༌མེད༌པ༌དང༌། མུན༌པའི༌ལིང༌ཏོག༌དང༌བྲལ༌བ༌དང༌། དེ༌བཞིན༌ཉིད་ཀྱི༌རྗེས་སུ༌སོང༌བ༌དང༌། དེ༌བཞིན༌གཤེགས༌པའི༌སའི༌རྗེས༌སུ༌སོང༌བ༌དེ༌ལྟར་ན་ལྷའི༌བུ༌བྱང༌ཆུབ༌སེམས༌དཔའ༌དེ༌བཞིན༌གཤེགས༌པ༌ཞེས༌བྱའོ།

Dlaczego nazywany jest obecnym? Jest zwany obecnym, ponieważ otrzymał to za obecnością wszystkich słów.²⁷

།དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱ་བ་ཅི་ཞེ་ན། གང་འདི་ཆོས་ཐམས་ཅད་ཀྱི་དེ་བཞིན་ཉིད་རྗེས་སུ་ཐོབ་པ་སྟེ། དེའི་ཕྱིར་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱའོ།

Szlachetny synu Siaradwati, rzekomy „obecny” to określenie obecności. Jakie jest określenie obecności? To próżność. W tym, co jest próżnością nie ma „obecnego”, nie ma określenia „obecnego”.²⁸

།བཙུན་པ་ཤ་ར་དྭ་ཏིའི་བུ་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱ་བ་དེ་ནི་དེ་བཞིན་ཉིད་ཀྱི་མཚན་ཉིད་དོ། །དེ་བཞིན་ཉིད་ཀྱི་མཚན་ཉིད་གང་ཡིན་པ་དེ་ནི་སྟོང་པ་ཉིད་དོ། །སྟོང་པ་ཉིད་གང་ཡིན་པ་དེ་ལ་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་མེད་དོ། །དེ་བཞིན་གཤེགས་པའི་མཚན་ཉིད་མེད་དོ།

Synu narodu, to słowo „obecny” jest niewymowne.²⁹

།རིགས་ཀྱི་བུ་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱ་བའི་ཚིག་འདི་ནི་སྨྲ་བ་མེད་པའོ།

Synowie narodu, pozbawiony nazw wszystkich słów jest zwany „obecnym”.³⁰

རིགས་ཀྱི་བུ་དག་ཆོས་ཐམས་ཅད་ཀྱི་མིང་དང་བྲལ་བ་ནི་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཞེས་བྱ་སྟེ།

Określenie obecny może się kojarzyć z imieniem Boga Jahwe (יהוה), czyli Jestem-Który-Jestem albo po prostu Jestem; a także może przywoływać na myśl postać Pana Jezusa, który żegnając się ze swoimi najbliższymi uczniami, powiedział: „Jeszcze chwila, a nie będziecie Mnie widzieć, i znowu chwila, a ujrzycie Mnie” (Ewangelia według św. Jana 16,16). Nieuchwytność i wyrazistość Bycia objawiają się rzeczywiście w Boskości przechodzącej wszelkie pojęcia. Dlatego też w buddyzmie tybetańskim Bóg Najwyższy czyli Kuntu Zankpo (Kun tu bZang po) nazywany jest mianem Obecnego.³¹

1  Ograniczam się pod tym względem do sutr mniejszego postępowania (hinajana), które zawierają źródłowe nauki Buddy. Słowo jogin jest natomiast obecne w sutrach większego postępowania (mahajana) i w buddyjskich tantrach.

2  Możliwe, że do przyjęcia jest także określenie istotny w związku z istotnością.

3  Mya ngan las 'das pa chen po theg pa chen po'i mdo, K 54, s. 61. Numeracja K odpowiada pekińskiemu wydaniu Kandziuru, zwanemu Pedurma (dPe bsdur ma).

4  Mya ngan las 'das pa'i mdo, (smad) K 53, s. 142.

5  Buddy.

6  Mya ngan las 'das pa'i mdo, (smad) K 53, s. 409.

7  Mya ngan las 'das pa'i mdo, (smad) K 53, s. 410, 411.

8  Mya ngan las 'das pa'i mdo, (stod) K 52, s. 54.

9  Mya ngan las 'das pa'i mdo, (stod) K 52, s. 258.

10  Mya ngan las 'das pa'i mdo, (stod) K 52, s. 505.

11  Mya ngan las 'das pa'i mdo, (stod) K 52, s. 638.

12  'Dul ba rnam par gtan la dbab pa nye bar 'khor gyis zhus pa'i mdo, K 43, s. 334.

13  Bodhisattwy (bodhisattva).

14  Phal po che'i mdo, (kha) K 36, s. 632.

15  Phal po che'i mdo, (kha) K 36, s. 675.

16  Arhat. Ktoś w rodzaju proroka.

17  Samyak-saṃbuddha.

18  rDo rje gcod pa, K 34, s. 355.

19  'Dul ba phran tshegs kyi gzhi, (tha) K 10, s. 656.

20  Khri pa, (nga) K 32, s. 299.

21  Khri brgyad stong pa, (kha) K 30, s. 404.

22  Nyi khri, (kha) K 27, s. 640.

23  Sangs rgyas kyi sde snod tshul khrims 'chal pa tshar gcod pa'i mdo, K 63, s. 42.

24  De bzhin gshegs pa bgro ba zhes bya ba'i mdo, K 63, s. 658.

25  De bzhin gshegs pa'i yon tan dang ye shes bsam gyis mi khyab pa'i yul la 'jug pa bstan pa'i mdo, K 61, s. 335.

26  Lha'i bu rab rtsal sems kyis zhus pa'i mdo, K 59, s. 338.

27  kLu'i rgyal po ma dros pas zhus pa'i mdo, K 58, s. 562.

28  rDo rje ri rab chen po'i rtse mo'i khang pa brtsegs pa'i gzungs, K 98, s. 55. To zdanie utwierdza nas w znaczeniu nieokreśloności obecnego i obecności. Jest to więc niepojęte, niewymowne.

29  Yang dag par spyod tshul nam mkha'i mdog gis 'dul ba'i bzod pa'i mdo, K 67, s. 273.

30  'Jig rten 'dzin gyis yongs su dris pa'i mdo, K 60, s. 47.
31  Tak np. w Zla gsang thig le'i rgyud; dPang skong phyag brgya pa; Sangs rgyas kyi yul bsam gyis mi khyab pa bstan pa'i mdo; bLo gros mi zad pas bstan pa'i mdo; dPal gsang ba'i snying po de kho na nyid nges pa'i rgyud kyi 'grel pa phyogs bcu'i mun pa thams cad rnam par sel ba; 'Chi med mdzod kyi rgya cher 'grel pa 'dod 'jo'i ba mo; Phyag chen rgya gzhung; Phyag rgya chen po'i man ngag gi bshad sbyar rgyal ba'i gan mdzod ces bya ba; rGyud sde spyi'i rnam gzhag mkhas pa'i yid 'phrog ces bya ba; 'Phags pa bzang po spyod pa'i smon lam gyi rgya cher 'grel pa 'phags mchog rnams kyi gsang ba'i mdzod ces bya ba i in.